A. W procesie karnym
Oskarżony/ podejrzany w postępowaniu przygotowawczym ma przede wszystkim prawo do zatajania faktów i kłamstwa. Takiego komfortu nie ma świadek, który może zostać ukarany za składanie fałszywych zeznań. Z racji tego, że oskarżony/podejrzany ma prawo do obrony – może z niego skorzystać przez przedstawienie własnej wersji zdarzeń, nawet niezgodnych z prawdą. Ponadto:
– Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia po otwarciu rozprawy i wysłuchaniu aktu oskarżenia odczytanego przez sąd czy prokuratora
– Oskarżony jednocześnie ma prawo odmówić składania wyjaśnień – bez podania przyczyny, nikt nie może zmuszać oskarżonego do składania wyjaśnień przed sądem
– Oskarżony może odmówić bez podania przyczyny odpowiedzi na poszczególne pytania
– Oskarżony może złożyć wyjaśnienia uzupełniające po każdym przeprowadzonym dowodzie (1)
Obowiązkiem świadka wezwanego na rozprawę jest stawiennictwo oraz złożenie zeznań. Składanie fałszywych zeznań jest karane, dlatego często lepiej skorzystać z możliwości odmowy składania zeznań, niż narażać się na konsekwencje prawne. Istnieje również katalog osób, których nie można przesłuchiwać jako świadków – należą do nich:
– adwokat oskarżonego lub jego obrońca, nawet jeżeli udzielał mu tylko porady prawnej zaraz po zatrzymaniu, a następnie nie prowadził już sprawy (2) – nie można ich przesłuchiwać co do faktów, o których dowiedzieli się prowadzić tę sprawę od oskarżonego lub udzielając mu porady
– ksiądz, co do faktów o których dowiedział się podczas spowiedzi
– świadkowie zobowiązani do tajemnicy państwowej nie mogą zostać przesłuchani co do faktów dotyczących tej tajemnicy, chyba że zostaną zwolnieni przez swoich przełożonych od zachowania tajemnicy (3)
– świadkowie, co do faktów dotyczących tajemnicy zawodowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu mogą odmówić składania zeznań co do faktów objętych tą tajemnicą, lecz może ona zostać przez sąd lub prokuratora uchylona i wówczas prawo odmowy złożenia zeznań nie przysługuje na tej podstawie
Ponadto prawo do odmowy złożenia zeznań w sprawie karnej mają:
– Osoby najbliższe dla oskarżonego mają prawo domówić składania zeznań (takie prawo ma także były małżonek lub dziecko, które kiedyś było przez oskarżonego adoptowane) (4)
– Odmówić składania zeznań ma prawo świadek, który w jednocześnie trwającej sprawie karnej jest oskarżony o współudział w przestępstwie z oskarżonym w tym procesie, gdzie jest świadkiem (5).
Oprócz prawa odmowy składania zeznań przez świadka, które obejmuje całościowo każdą wypowiedź świadka i niweczy jego przesłuchanie, świadek ma prawo w niektórych sytuacjach odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania obrońcy oskarżonego, sądu, samego oskarżonego lub prokuratora. Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie przysługuje świadkowi, który odpowiadając na takie pytanie może narazić siebie lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.
Oprócz tego świadek może w trakcie przesłuchania zażądać wyłączenia jawności rozprawy na czas składania przez niego zeznań w sprawie. Takie prawo żądania przysługuje, jeżeli publiczne złożenie zeznań mogłoby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na hańbę.
Dodatkowo sąd może (ale nie musi) zwolnić „od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie” (6).
Osoba, której przysługuje prawo do odmowy składania zeznań może skorzystać z tego prawa nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym (nie liczy się zatem tutaj pytań zadawanych przez policję czy prokuratora w czasie trwania postępowania przygotowawczego). Zeznania złożone przez świadka przed policją czy prokuratorem, po wykorzystaniu prawa do odmowy złożenia zeznań, nie mogą już służyć za dowód w spawie, ani być odczytane z protokołów.
photoxpress.com
B. W postępowaniu cywilnym
W postępowaniu przed sądem cywilnym zeznania świadków stanowią ważny dowód, zwłaszcza w postępowaniach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego. Prawo do odmowy składania zeznań przez świadków w procesie cywilnym dotyczy wyłącznie osób określonych w kodeksie:
– stron procesowych
– wstępnych stron (rodziców stron)
– dzieci i rodzeństwa stron postępowania
– powinowatych stron w tej samej linii lub stopniu
– dzieci adoptowanych przez strony – także po ustaniu stosunku przysposobienia
– małżonków stron, nawet po ustaniu małżeństwa (7)
– osób duchownych – co do faktów powierzonych im na spowiedzi.
Uwaga!
Uwaga! Prawo odmowy składania zeznań nie jest dopuszczalne, nawet przez bliskich, w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód. Prawa stanu to prawa dotyczące istnienia lub nieistnienia małżeństwa, ustalenie ojcostwa itp.
Oprócz prawa do odmowy złożenia zeznań świadek ma prawo odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli odpowiedź naraża jego lub jego bliskich na:
– na odpowiedzialność karną
– hańbę
– dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową
– „albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej” (8).
Odmowa złożenia zeznań, która nie spełnia tych warunków i nie należy do tych wyjątków skutkuje karą grzywny, którą sąd nałoży, jeżeli stwierdzi, że odmowa świadka w kwestii złożenia zeznań była nieuzasadniona. Oprócz grzywny uchylający się od odpowiedzi świadek może zostać aresztowany na czas nie przekraczający tygodnia. Areszt zostanie przez sąd uchylony, jeżeli świadek złoży zeznania i spełni swój obowiązek.
Źródła:
1) Art. 175 § 1 k.p.k. (kodeks postępowania karnego)
2) Art. 178 pkt 1 w związku z art. 245 § 1 k.p.k.
3) Art. 179 § 1 k.p.k.
4) Art. 182 § 1 i § 2 k.p.k.
5) Art. 182 § 3 k.p.k.
6) Art. 185 k.p.k.
7) Art. 261 § 1 k.p.c. (kodeks postępowania cywilnego)
8) Art. 261§2 k.p.c.
Czy uważacie, że zapisy dotyczące odmowy zeznań są wystarczające i odpowiednie?
