Jakie są prawa i obowiązki świadka w procesie karnym?

Obok dokumentu, opinii biegłego, świadek jest głównym źródłem informacji o zdarzeniach. Nie można nie docenić instytucji świadka, ale tylko prawnik wie jak niepewnym bywa źródłem informacji. Należy zdawać sobie sprawę, że dwie osoby widzące to samo – mogą w procesie opowiedzieć różne sytuacje. Każdy postrzega świat inaczej, na inne elementy rzeczywistości zwraca uwagę. Dla jednej osoby szarpanie dziecka przez młodą kobietę będzie zachowaniem młodej matki nieumiejącej wychować swojego dziecka. Taka osoba natychmiast zadzwoni z informacją do pomocy społecznej oraz opisze zdarzenie w sposób, w jaki je postrzega. Dla innej osoby wyżej opisane zdarzenie będzie kłótnią siostry z bratem. Wszystko zależy od wychowania, środowiska, w jakim się żyje, a nawet od charakteru i oglądanych programów telewizyjnych.

Poszkodowany w procesie karnym, jeśli nie wstąpi do procesu jako oskarżyciel posiłkowy, zostaje przesłuchany jako świadek. Jeśli naruszone zostało jakieś jego dobro prawne, wówczas emocje biorą górę. Nie można wymagać od człowieka, żeby był obiektywny w takiej chwili.

Kodeks postępowania karnego nie reguluje instytucji świadka w jednym przepisie, poświęcony jest temu tematowi rozdział 21., gdzie w art. 177. jest wskazany podstawowy obowiązek.

Art. 177. § 1. Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania.

Jest to podstawowy wymóg prawa karnego. Sankcją za niewypełnienie obowiązku może być grzywna, a nawet przymusowe doprowadzenie w asyście policji. Z tym nakazem wiąże się uprawnienie – każdemu świadkowi należy się zwrot kosztów dojazdu do sądu, utraconego zarobku, a nawet koszt noclegu, jeśli zeznania mają się odbyć poza miejscem zamieszkania. Teoretycznie świadków wzywa się do osobistego stawiennictwa do 100 kilometrów. W praktyce jednak zdarza się wezwanie osoby z Krakowa na rozprawę do Gdańska.

Nie wszyscy mogą być świadkami. Istnieje tzw. bezwzględny zakaz dowodowy, objęci nim są duchowni, ale tylko co do faktów, o których usłyszeli przy spowiedzi. Drugą kategorią osób objętych zakazem wzywania jako świadków są obrońcy oskarżonego, a także adwokaci, którzy informację od oskarżonego otrzymali w postępowaniu przygotowawczym, kiedy późniejszy oskarżony jest osobą zatrzymaną – ma wtedy prawo do kontaktu z adwokatem i do otrzymania pomocy prawnej. Taki zakaz jest niewzruszalny. Żadna instytucja państwowa nie może zwolnić takiej osoby z tajemnicy. Taki kategoryczny zakaz nie funkcjonuje przy tajemnicy państwowej, zawodowej i służbowej. Następuje tu zwolnienie z tajemnicy, ale pod konkretnymi warunkami tylko przez organ wskazany w ustawie. Przy tajemnicy państwowej będzie to organ przełożony. Nie oznacza to bezpośredniego przełożonego, kodeks postępowania karnego posługuje się bowiem określeniem „organ uprawniony”. W przypadku tajemnicy służbowej i zawodowej od tajemnicy zwolnić może sąd, a nawet prokurator, ale tylko w postępowaniu przygotowawczym. Bardzo ciekawym zagadnieniem jest art. 180. par 3:

§ 3. Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych.
Tym przepisem nadaje się ochronę informatorom w procesach karnych.

Kodeks karny obok obowiązku osobistego stawiennictwa nakłada drugi, jakim jest złożenie zeznań. Polega on na swobodnej wypowiedzi świadka o znanych mu wydarzeniach. Potem sędzia, prokurator, oskarżony mogą zadawać świadkowi pytania. W tym przypadku także istnieje kategoria osób uprawnionych do odmówienia składania zeznań. Kodeks wymienia osoby najbliższe dla oskarżonego. Kim jest osoba najbliższa dowiadujemy się z kodeksu karnego:

Art. 115. § 11. Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Ta ostatnia grupa osób to konkubenci, którzy jako jedyni muszą wykazać istniejący trwały związek z oskarżonym – trwałe pożycie, czyli wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego, wspólne dzieci, więź uczuciowa, czyli wszystko, co powiązane jest z instytucją małżeństwa tylko tu bez formalnego dokumentu. Oprócz odmowy zeznań, czyli zwolnienia od zeznawania w sprawie, istnieje możliwość odmowy odpowiedzi na zadane pytanie. Ta możliwość dotyczy wszystkich świadków występujących w sprawie pod warunkiem, że korzystając z takiego uprawnienia chronią siebie lub osobę najbliższą przed odpowiedzialnością karną. Takie rozwiązanie nie pozwala na ściganie karne w chwili, gdy na sali sądowej świadek zeznając w innej sprawie nagle ujawnia informacje dotyczące przestępstwa popełnionego przez siebie lub kogoś z rodziny.

Art. 183. § 1. Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Wszyscy opisani świadkowie to osoby występujące osobiście w procesie. Są zobowiązane do stawienia się przed obliczem sądu, nawet odmowa zeznań dokonuje się w sądzie, często z udziałem publiczności. W karnych procesach istnieją świadkowie, którzy nie stawiają się fizycznie na rozprawie karnej. Świadków takich określa się mianem świadków anonimowych. Nie należy mylić tego pojęcia ze świadkiem koronnym, który występuje w kodeksie karnym i dotyczy przestępców, którzy ujawnia przed organami ścigania nowe nieznane fakty, które okażą się kluczowe w prowadzonym śledztwie.

Świadek anonimowy to osoba, która w obawie o własne życie, zdrowie, wolność może domagać się utajnienia swojej tożsamości. Podobnie, gdy coś mogłoby zagrozić osobie jej najbliższej, świadek ma prawo do żądania zachowania swojej tożsamości w tajemnicy. Dostęp do niej mają wówczas tylko prokurator i sąd.