W prawie karnym od dłuższego już czasu funkcjonuje katalog kar, który jest powszechnie znany. Są to kary: grzywny, ograniczenia wolności, pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności oraz dożywocia. W Polskim systemie funkcjonują jednak również tzw. środki karne, których katalog ulega znacznie dynamiczniejszym zmianom, wciąż dopasowywanym do potrzeb społeczeństwa.
Środki karne mogą być stosowane zarówno zamiast kary, gdy byłaby ona zbyt surowa w stosunku do popełnionego czynu, jak i jako uzupełnienie kary. Stosuje się je głównie w celach prewencyjnych (aby sprawca nie popełniał więcej danego przestępstwa), jak i w celu zadośćuczynienia ofierze, której poziom życia mógł ulec znacznemu pogorszeniu w wyniku zaistniałego przestępstwa. [1]
W kodeksie karnym rozróżnia się następujące środki karne, które może zastosować sąd [2]:
1) Pozbawienie praw publicznych – sąd stosuje ten środek tylko w razie skazania sprawcy na karę co najmniej 3 lat pozbawienia wolności, jeśli przestępstwo popełniono w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Pozbawienie praw publicznych oznacza utratę czynnego (głosowanie) i biernego (udział w wyborach jako kandydat) prawa wyborczego, w tym również do organizacji zawodowych i gospodarczych. Sprawca nie będzie też mógł pełnić funkcji w instytucjach państwowych i samorządowych, utraci swój stopień wojskowy, ordery i odznaczenia.
2) Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej – stosuje się, gdy sprawca nadużył swojego stanowiska lub sąd uzna, że dalsze wykonywanie przez niego zawodu będzie stanowić zagrożenie dla porządku prawnego.
3) Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi – stosunkowo młody środek karny, wprowadzony głównie z myślą o osobach wykorzystujących seksualnie dzieci. Jednak może mieć zastosowanie nie tylko wobec sprawców przestępstw związanych z pedofilią, ale w ogóle przestępstw o charakterze seksualnym lub po prostu działania na szkodę małoletniego. Jeżeli sprawca zostaje skazany po raz drugi, to sąd może zastosować ten środek na zawsze.
4) Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu – środek ten został wprowadzony po pierwsze ze względu na molestowane dzieci, po drugie z powodu rosnącej liczby prześladowań i nękań, np. tzw. stalkingu. Ma też na celu chronić konkretne ofiary, które zeznawały w sądzie przeciwko sprawcy. Sąd może chociażby wyznaczać określoną odległość od osoby chronionej, której sprawca nie będzie mógł przekraczać lub opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.
5) Zakaz wstępu na imprezę masową – środek wprowadzony głównie z myślą o stadionowych chuliganach. Sąd stosuje go gdy uzna, że udział sprawcy w masowych imprezach będzie zagrażał porządkowi prawnemu. Orzekając, sąd określa na jakiego typu imprezy nie będzie mógł udawać się sprawca, który w czasie ich trwania będzie miał obowiązek stawienia się w komendzie policji lub innym miejscu wyznaczonym przez komendanta.
6) Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych – orzeka się w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z urządzaniem gier hazardowych lub udziałem w nich. Zakaz nie obejmuje udziału w loteriach promocyjnych.
7) Nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym – orzeka się w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego. Wraz z nim można wyznaczyć obowiązek stawiania się w jednostce policji w określonych odstępach czasu.
8) Zakaz prowadzenia pojazdów – sąd może orzec ten środek w przypadku skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. Należy zaznaczyć, że ustawodawca nie wspomina tu o typie pojazdu i daje sądowi dowolność wobec tego, czy zastosuje środek, z wyłączeniem jednak niektórych przypadków, w których orzeczenie tego zakazu jest dla sądu obowiązkowe.
Ma to miejsce gdy:
– sprawca doprowadził do katastrofy komunikacyjnej, sprowadził bezpośrednie niebezpieczeństwo dojścia do takiej katastrofy lub spowodował wypadek drogowy, w którym inna osoba odniosła obrażenia lub śmierć, a sprawca był pod wpływem alkoholu, środków odurzających lub zbiegł z miejsca zdarzenia – sąd orzeka zakaz względem prowadzenia wszystkich pojazdów lub pojazdów określonego rodzaju, bądź też zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze,
– jeśli sprawca po raz drugi zostanie skazany za spowodowanie katastrofy komunikacyjnej podczas kierowania pojazdem mechanicznym, a następstwem zdarzenia jest śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu innej osoby – sąd orzeka zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze,
– jeśli sprawca po raz drugi zostanie skazany za spowodowanie śmiertelnego wypadku podczas kierowania pojazdem mechanicznym, będąc pod wpływem alkoholu, środków odurzających lub zbiegłszy z miejsca zdarzenia – sąd orzeka zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze.
9) Przepadek – jest to szczególny rodzaj dolegliwości, polegający na przepadku przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa. Mogą to być np. narzędzia służące do włamania, komputer, który został użyty do dostania się na obce konta bankowe, czy też broń. Jednak jeżeli ich przepadek byłby niewspółmierny do wagi popełnionego czynu (np. narzędzia o wartości kilkudziesięciu tys. zł użyte przy kradzieży radia samochodowego o wartości 100 zł), sąd może zamiast tego orzec nawiązkę na rzecz skarbu państwa. Jeżeli natomiast przedmioty stanowiły własność pokrzywdzonego, to nie zostają przekazywane skarbowi państwa, lecz wracają do ofiary.
Dodatkowo sąd orzeka o przepadku korzyści majątkowych lub ich równowartości, również tych pośrednich, jeżeli sprawca osiągnął korzyść majątkową. Dotyczy to również takiego wzbogacenia, które zostało przez sprawcę przeniesione na inne osoby (np. żonę lub wspólnika).
10) Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę – sąd może orzec ten środek jeżeli uzna to za stosowne. Natomiast jeżeli pokrzywdzony złożył wniosek obejmujący naprawienie szkody lub zadośćuczynienie, sąd musi o tym orzec w przypadku skazania. Zamiast tego można orzec też tzw. nawiązkę.
11) Nawiązka – można ją orzec na rzecz pokrzywdzonego zamiast obowiązku naprawienia szkody za określone przestępstwa w celu zadośćuczynienia [3] lub na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Penitencjarnej.
12) Świadczenie pieniężne – sąd może je stosować tylko, gdy wyjątkowo odstępuje od wymierzenia kary – np. gdy kara byłaby niewspółmierna lub zaszły wyjątkowe okoliczności. Istotą świadczenia jest to, by sprawca wpłacając pieniądze na rzecz instytucji zajmujących się szeroko rozumianym niwelowaniem skutków przestępstw. Dlatego też instytucją wskazaną w kodeksie jest Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy Penitencjarnej.
13) Podanie wyroku do publicznej wiadomości – sąd robi to jeżeli uzna tego typu środek za celowy, w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania. W praktyce w Polsce stosuje się rzadko tego typu rozwiązanie, w przeciwieństwie do wielu państw zachodnich.
Warto dodać, że środki karne stosuje się też przy wykroczeniach, jednak ustawodawca jako główne wskazuje tylko zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów; nawiązka, obowiązek naprawienia szkody i podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób.[4] Wynika to przede wszystkim z niskiej szkodliwości społecznej czynów ujętych w kodeksie wykroczeń.
Źródła:
[1] A. Marek, „Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach”, s. 149, Toruń 2001
[2] art. 39-52 kodeksu karnego
[3] T. Grzegorczyk, J. Tylman „Polskie postępowanie karne” Warszawa 2005 s. 294
[4] art. 28 kodeksu wykroczeń
Czy informacje zawarte w tekście okazały się pomocne? Zapraszam do komentowania.
