Przepisy prawa nie mogą wymuszać na obywatelach takiego obowiązku, nie licząc rzecz jasna wyjątkowych przypadków, gdy przestępstwo jest szczególnie poważne i zagraża życiu wielu ludzi.
Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie jest raczej obowiązkiem społecznym, niż prawnym i tak właśnie został ujęty w przepisach Kodeksu postępowania karnego. Każdy (nieważne obywatel czy cudzoziemiec) kto dowiedział się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma taki społeczny obowiązek by powiadomić o tym fakcie prokuratora lub Policję. [1] Nie zostały przewidziane sankcje za niedopełnienie tego obowiązku, lecz jeżeli osoba posiadająca wiadomość o planowaniu czy dokonaniu przestępstwa zdecyduje się zgłosić te informacje – przysługuje jej prawo do żądania ochrony od organów ścigania.
W sytuacji, gdy osoba zgłaszająca popełnienie przestępstwa i spełniająca społeczny obowiązek obawia się sprawcy zgłoszonego przestępstwa – może ubiegać się o ochronę. Obawa przed osobą podejrzewaną o popełnienie przestępstwa musi być uzasadniona i dotyczyć zagrożenia w postaci użycia przemocy czy groźby bezprawnej wobec osoby zgłaszającej popełnienie przestępstwa lub jego najbliższych.
Taka obawa może wynikać z kryminalnej przeszłości podejrzanego, jego powiązań z grupą przestępczą czy określonym środowiskiem społecznym, z którym styka się na co dzień osoba dokonująca zgłoszenia przestępstwa. Ochrona, jaką na tym etapie postępowania może zapewnić Policja i prokuratura dotyczy zastrzeżenia danych dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe z informacją o postępach śledztwa czy dochodzenia, wezwania na przesłuchanie w charakterze świadka doręcza się wówczas do instytucji, w której ta osoba jest zatrudniona, lub na inny wskazany przez nią adres. [2] W dalszej części postępowania, osoba zgłaszająca popełnienie przestępstwa już jako świadek może skorzystać z ochrony i występować jako świadek anonimowy.
Jak już wspomniałam – obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa – jako obowiązek społeczny tylko w wyjątkowych wypadkach może zostać obostrzony sankcjami za jego niedopełnienie. W kodeksie karnym został bowiem opisany występek, który polega na niezawiadomieniu organów ścigania o przestępstwie, karalnym przygotowaniu przestępstwa lub usiłowaniu jego dokonania pomimo posiadania wiarygodnej informacji w tym przedmiocie. Dotyczy to jednak wyłącznie określonych rodzajów przestępstw:
– przestępstwo eksterminacji ludności (art. 118 k.k.);
– przestępstwo zamachu przeciwko ludności (art. 118a k.k.);
– przestępstwo stosowania, składowania, handlu, gromadzenia, nabycia, produkcji środków masowej zagłady (art. 120-121 k.k.);
– przestępstwo polegające na stosowaniu niedopuszczalnych ataków i sposobów walki (art. 122 k.k.);
– przestępstwa polegające na zamachach na osoby – zabójstw ludności cywilnej, osób składających broń, jeńców wojennych, rannych, personelu medycznego czy osób duchownych a także dopuszcza się wobec tych osób gwałtu, wcielenia siłą do innych formacji zbrojnych, znęcania się i upokarzającego traktowania (art. 123 i 124 k.k.);
– zamachu stanu na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej (art. 127 k.k.);
– przestępstwa szpiegostwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej (art. 130 k.k.) czy zamachu na życie prezydenta Polski
– przestępstwa zamachu terrorystycznego skierowanego przeciwko obronności naszego kraju (art. 140 k.k.);
– przestępstwa zabójstwa (art. 148 k.k.);
– przestępstwa spowodowania niebezpiecznego zdarzenia (pożaru, lawiny, zawalenia się budowli, eksplozji materiałów wybuchowych lub eksplozji jądrowej) – art. 163 k.k.;
– przestępstwo piractwa wodnego lub powietrznego (art. 166 k.k.);
– przestępstwa bezprawnego pozbawienia wolności innego człowieka (art. 189 k.k.);
– przestępstwo wzięcia zakładnika (art. 252 k.k.) ;
– a także przestępstwa o charakterze terrorystycznym, mającego na celu poważne zastraszenie wielu osób, zmuszenie organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności czy też wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej. [2]
Za niedopełnienie obowiązku niezwłocznego powiadomienia organów ścigania o przygotowaniach, usiłowaniu czy dokonaniu jednego z powyższych przestępstw grozi kara pozbawienia wolności do 3 lat. [3] Można zwolnić się od odpowiedzialności za powyższe przestępstwo, w sytuacji, gdy zaniechanie zawiadomienia organów ścigania wynikało z przeświadczenia o tym, że organy te wiedzą o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie zabronionym. Takie przekonanie musi jednak opierać się na dostatecznej podstawie. Także osoba, która swoim zachowaniem zapobiegła popełnieniu przygotowanego przestępstwa lub usiłowaniu jego popełnienia jest zwolniona z odpowiedzialności karnej za jednoczesne zaniechanie powiadomienia organów ścigania o tym zdarzeniu.
Za popełnienie przestępstwa zaniechania zawiadomienia policji czy prokuratury o jednym z powyżej wymienionych czynów zabronionych nie zostanie ukarana osoba, która zaniechała zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jej lub jej najbliższym. [4] Nie można wymagać, aby osoba biorąca czynny udział w przygotowaniu czy dokonaniu czyn zabronionego składała zawiadomienie na samą siebie czy na osobę najbliższą.
Poza obowiązkiem społecznym istnieje jeszcze prawny obowiązek zgłaszania faktu popełnienia przestępstwa przez instytucje państwowe i samorządowe. Jeżeli pracownicy tych instytucji, z związku z działalnością prowadzoną przez dany organ dowiedzieli się o fakcie popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane nie tylko niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję ale podjąć określone działania, które zapewnią, że nie dojdzie do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. [5]
Obowiązek prawny dotyczy osób pełniących funkcję publiczną(funkcjonariuszy publicznych), członków organu samorządowego, osoby zatrudniona w jednostkach organizacyjnych dysponujących środkami publicznymi. Obowiązek ten nie rozciąga się na pracowników wykonujących wyłącznie czynności usługowe.
Jednocześnie jednak wykorzystywanie „społecznego obowiązku zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa” dla własnych prywatnych celów i zawiadamianie celowo o jego popełnieniu, wiedząc, że w istocie nie został popełniony czyn zabroniony jest karane karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat. [6] Ma to na celu wyeliminowanie złośliwych donosów o rzekomym popełnieniu przestępstwa i w ten sposób wykorzystywania organów ścigania dla chociażby zemsty na nielubianym sąsiedzie.
Źródła:
[1] Art. 304 §1 Kodeku postępowania karnego
[2] Art. 191 §3 Kodeksu postępowania karnego
[3] Art. 115 § 20 Kodeksu karnego
[4] Art. 240 §1 Kodeksu karnego
[5] Art. 240 § 3 Kodeksu karnego
[6] Art. 304 §2 Kodeksu karnego
