Podstawowe zasady dotyczące podziału majątku wspólnego po rozwodzie zależą od przyjętej w ustawie definicji tego majątku. Majątkiem wspólnym małżonków, który jest przedmiotem podziału po rozwodzie są w szczególności:
– pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków – dochody jakie przynosi spółka, w której udział ma małżonek lub gdy w spółce udziały posiadają oboje;
– dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków – zatem również dochody z majątku wspólnego małżonka w postaci udziałów w spółce;
– środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków. [1]
Problematyczne jest natomiast uregulowanie udziałów/wkładów kapitałowych wniesionych do spółki, które stają się współwłasnością wspólników – przykładowo w w spółce cywilnej. Zgodnie z prawem – przepis art. 33 pkt. 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zalicza do majątku osobistego prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom. Wynika stąd, że prawa majątkowe otrzymane przez wspólnika, który wniósł wkład nie należą do majątku wspólnego małżonków – tylko do majątku osobistego małżonka-wspólnika. Powyższe uznanie praw majątkowych wspólnika za składnik jego majątku osobistego następuje przy tym bez znaczenia wobec faktu – z jakiego źródła pochodziły środki finansowe na pokrycie wkładu. Zatem niezależnie od tego, czy udziały w spółce nabyte zostały w zamian za składniki majątku wspólnego małżonków, czy w zamian za składniki majątku osobistego jednego z małżonków, czy też w zamian za wniesienie przez małżonka-wspólnika wkładu polegającego na świadczeniu usług – wkład/ udział należy do majątku osobistego małżonka- wspólnika.
Nieco odmienne uregulowanie dotyczy np. jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jaką prowadzi małżonek będący jedynym wspólnikiem spółki. Wówczas, jeżeli udziały w spółce jednoosobowej z ograniczoną odpowiedzialnością powstały na skutek przeniesienia na rzecz spółki składników majątku wspólnego małżonków, czy też zostały kupione za wspólne pieniądze małżonków – podział majątku po rozwodzie opiera się na domniemaniu, że oboje małżonkowie wnieśli do spółki wkład stanowiący ich współwłasność. [2] W powyższej sytuacji, w zależności od okoliczności, albo nastąpi przejęcie przez współmałżonka części udziałów, albo małżonek wyłącznie posiadający udziały musi przekazać drugiemu współmałżonkowi połowę wartości udziału (majątku spółki) który nabył w zamian za składniki majątku.
Co do zasady, małżonek wspólnika spółki jawnej, cywilnej czy kapitałowej może żądać zwrotu połowy wartości środków, które zostały wniesione tytułem wkładu z majątku wspólnego, chyba że sąd ustali inne udziały w majątku dorobkowym. Rozwiązanie takie jest często uznawane za korzystniejsze dla ochrony interesu małżonka osoby, która wniosła wkład z majątku wspólnego, niż przyznanie mu prawa do udziału w spółce.
Mimo faktu, że majątek osobisty małżonków, zdefiniowany w art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nie podlega podziałowi – zatem także udziały w spółce, dochody, jakie przyniosły udziały w spółce (majątku osobistym) po zawarciu małżeństwa należy traktować jako majątek wspólny podlegający podziałowi. Problematyczne jest wyliczenie wartości udziałów w sytuacji, gdy dochód pochodzący z tytułu posiadanych udziałów w spółce (dochód należący do majątku wspólnego!) został przeznaczony na rozwój spółki i inwestycję w jej funkcjonowanie. Wówczas przyrost wartości spółki powinien podlegać podziałowi pomiędzy małżonków.
Niejednokrotnie podział majątku wspólnego małżonków obejmuje rozliczenia wierzytelności z tytułu nakładów poczynionych z majątku wspólnego (dorobkowego) na majątek osobisty (odrębny) uczestnika. Jak wskazuje orzecznictwo w tym zakresie, jeżeli wkład w przykładowo spółce cywilnej, przekształconej w spółkę jawną pochodzi z majątku wspólnego małżonków – a został dokonany na majątek osobisty jednego z nich, do majątku małżonka żądającego podziału i nie będącego udziałowcem w spółce należy wierzytelność z tytułu nakładu, którym pokryto wkład. Wysokość tej wierzytelności ustala się według reguł obowiązujących przy obliczaniu wartości udziału kapitałowego w przypadku wystąpienia wspólnika ze spółki jawnej (art. 65 ksh) przy przyjęciu fikcji prawnej, że do tego wystąpienia doszło w dacie ustania wspólności majątkowej małżeńskiej – w dacie orzeczenia rozwodu. [3]
Małżonek, który zgodził się zainwestować majątek wspólny w udziały stanowiące majątek odrębny drugiego małżonka – ryzykował ekonomicznie, gdyż mógł liczyć zarówno na udział w bieżących zyskach (które stanowiły następnie majątek wspólny), jak również liczyć możliwości partycypowania w przyszłym ewentualnym wzroście wartości majątku spółki – gdy wkłady wnoszone do spółki przeznaczone były wyłącznie na jej rozwój. Ryzyko wiązało się z tym, że w razie problemów finansowych czy upadłości spółki, straty jej wartości – nie można liczyć na odzyskanie wniesionych wkładów i spłata zobowiązań może nastąpić (w zależności od rodzaju spółki) także z majątku wspólnego małżonków. Sąd Najwyższy przyjął, że ryzyko gospodarcze związane z zainwestowaniem w spółkę środków należących do majątku wspólnego ponoszą oboje małżonkowie, a nie tylko ten, który był jej wspólnikiem. Konsekwentnie jednak uznać trzeba, że małżonek wspólnika takiej spółki powinien odpowiednio móc korzystać po ustaniu wspólności majątkowej ze zwiększenia wartości jej majątku. [4]
Argumenty, jakie przytaczać może małżonek – właściciel udziałów – mogą dotyczyć faktu, że wynik gospodarczy spółki zależy nie tylko od działań wspólnika wnoszącego wkład, nabywającego udziały, ale także od pozostałych jej wspólników i ich decyzji w zakresie zarządzania spółką. Małżonek, żądając spłaty z tytułu wniesionych na spółkę nakładów może wówczas podnieść powyżej przedstawione argumenty dotyczące ryzyka gospodarczego oraz faktu, że zyski z tytułu udziałów w spółce (nawet jeżeli zostały przeznaczone wyłącznie na dalsze inwestycje i rozwój spółki) stanowiły już majątek wspólny małżonków. Zwrot nakładów na majątek osobisty został uregulowany w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – w ten sposób, że każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Małżonek może również żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. [5]
Sąd Najwyższy uznał w uchwale z dnia 15 września 2004 r. III CZP 46/2004 (OSNC 2005/9 poz. 152), że wierzytelność z tytułu pokrycia wkładu jednego z małżonków w spółce ze środków należących do majątku wspólnego małżonków podlega rozliczeniu na podstawie art. 45 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – cytowanego powyżej, przez zastosowanie tego przepisu w drodze analogii. Małżonek będzie mógł na tej podstawie żądać zwrotu połowy wartości środków, które zostały wniesione tytułem wkładu z majątku wspólnego. Nie licząc sytuacji, gdy sąd ustali inne udziały w majątku dorobkowym – w związku z przyczynieniem się wyłącznie jednej strony do jego powstania, podczas gdy drugi współmałżonek wyłącznie trwonił majątek wspólny.
Jednakże należy pamiętać, że rozstrzygnięcie sądu i argumenty powoływane przez strony w każdym z powyższych przypadków zależą od określonego stanu faktycznego. Nie sposób przewidzieć wszelkich możliwych konfiguracji dla transferu majątku wspólnego czy osobistego w czasie trwania małżeństwa, jak również wykluczyć działania na szkodę współmałżonka przez celowe doprowadzenie spółki do upadłości. Powyższy artykuł stanowi tylko wycinek z problematyki wynikającej z zazębiania się prawa rodzinnego i opiekuńczego z prawem spółek i czytając go – należy o tym pamiętać.
Źródła:
[1] Art. 31 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
[2] Art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
[3]Por. Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 marca 2008 r. sygn. akt III CZP 9/2008 (LexPolonica nr 1865566)
[4]Por. Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 marca 2008 r. sygn. akt III CZP 9/2008 (LexPolonica nr 1865566)
[5] Art. 45 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Jeżeli jeden z małżonków zawarł umowę spółki cywilnej z osobą trzecią to tylko ten małżonek staje się wspólnikiem, zaś małżonek nie będący stroną umowy zajmuje w stosunku do wspólników pozycję osoby trzeciej. […]Tzw. udział małżonka-wspólnika we wspólnym majątku wspólników (art. 861 § 1 k.c.), nie jest objęty wspólnością majątkową małżonków. To samo dotyczy dochodów, które przypadają wszystkim wspólnikom łącznie, zaś w skład dorobku małżonków wchodzą zyski przypadające małżonkowi-wspólnikowi po ich podziale ( SSN Bieniek Gerard Nowy Przegląd Notarialny 2000/2/5)